Thạc sĩ MAI QUỲNH TRANG

Trường Trường Đại học Đồng Nai

Tóm tắt:

Vitamin D đóng vai trò quan trọng trong quá trình khoáng hóa xương và điều hòa miễn dịch, giúp hấp thu canxi, duy trì sự chắc khỏe của hệ xương và tăng cường khả năng chống nhiễm trùng. Tuy nhiên, thiếu vitamin D là vấn đề phổ biến, đặc biệt ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, do chế độ ăn thiếu hụt, ít tiếp xúc với ánh nắng mặt trời hoặc các yếu tố di truyền. Thiếu vitamin D có thể gây còi xương, chậm tăng trưởng, suy giảm mật độ xương và làm suy yếu hệ miễn dịch, khiến trẻ dễ mắc bệnh nhiễm trùng và rối loạn miễn dịch. Kết quả khảo sát thực tiễn cho thấy tỷ lệ thiếu vitamin D cao, đặc biệt ở trẻ nhỏ và trẻ sống tại đô thị.

Từ khóa: Vitamin D, thiếu hụt vi chất, phát triển xương, hệ miễn dịch, trẻ em.

Abstract

Vitamin D plays an important role in bone mineralization and immune regulation, helping to absorb calcium, maintain bone strength and enhance resistance to infection. However, vitamin D deficiency is a common problem, especially in infants and young children, due to poor diet, low exposure to sunlight or genetic factors. Vitamin D deficiency can cause rickets, slow growth, decreased bone density and weakened immune system, making children susceptible to infections and immune disorders. The results of practical surveys show a high rate of vitamin D deficiency, especially in young children and children living in urban areas. To overcome this, it is necessary to increase vitamin D supplementation through food, improve exposure to sunlight and use supplements when necessary.

Keywords: Vitamin D, micronutrient deficiency, bone development, immune system, children.

1. Đặt vấn đề

Vitamin D là một vi chất dinh dưỡng thiết yếu, đóng vai trò quan trọng trong quá trình khoáng hóa xương và điều hòa hoạt động của hệ miễn dịch. Vitamin D giúp tăng cường hấp thu canxi và phospho tại ruột, từ đó duy trì sự phát triển và chắc khỏe của hệ xương. Đồng thời, vitamin D còn tham gia vào các cơ chế miễn dịch, giúp cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh và giảm nguy cơ mắc một số bệnh tự miễn.

Thiếu vitamin D là một vấn đề sức khỏe phổ biến ở trẻ em trên toàn thế giới, đặc biệt tại các khu vực có điều kiện dinh dưỡng kém hoặc thiếu ánh nắng mặt trời. Theo Tổ chức Y tế Thế giới, khoảng 1 tỷ người trên thế giới bị thiếu vitamin D, trong đó trẻ em là nhóm có nguy cơ cao nhất. Tại Việt Nam, nhiều nghiên cứu cho thấy tỷ lệ thiếu vitamin D ở trẻ em khá cao, đặc biệt là ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Nguyên nhân chính bao gồm chế độ ăn thiếu hụt vitamin D, thói quen ít tiếp xúc ánh nắng mặt trời và một số yếu tố di truyền hoặc bệnh lý nền [8].

2. Thực trạng thiếu vitamin D ở trẻ

Bảng 1. Kết quả khảo sát thực trạng thiếu vitamin D ở trẻ em (n = 500)

Kết quả khảo sát trên 500 trẻ em trong độ tuổi từ 6 tháng đến 12 tuổi cho thấy tình trạng thiếu vitamin D vẫn còn phổ biến và đáng lo ngại. Cụ thể, 68,4% trẻ em có nồng độ vitamin D dưới mức tối ưu ( 30 ng/mL), trong đó 32,8% trẻ bị thiếu vitamin D nghiêm trọng ( 20 ng/mL) và 35,6% trẻ có mức thiếu hụt nhẹ đến trung bình (20-30 ng/mL). Chỉ có 31,6% trẻ đạt nồng độ vitamin D đầy đủ (> 30 ng/mL), cho thấy phần lớn trẻ em chưa được cung cấp đủ lượng vitamin D cần thiết cho sự phát triển của xương và hệ miễn dịch.

Xét theo độ tuổi, nhóm trẻ dưới 3 tuổi có tỷ lệ thiếu vitamin D cao nhất (74,2%), nguyên nhân có thể do chế độ dinh dưỡng chưa đầy đủ, trẻ ít tiếp xúc với ánh nắng mặt trời và thói quen che chắn kỹ của phụ huynh khi đưa trẻ ra ngoài. Trong khi đó, nhóm trẻ từ 3-6 tuổi cũng có tỷ lệ thiếu vitamin D cao (66,0%), mặc dù đã có chế độ ăn phong phú hơn nhưng vẫn chưa đảm bảo đủ nhu cầu vitamin D. Nhóm trẻ 6-12 tuổi có tỷ lệ thiếu vitamin D thấp hơn (48,4%), do trẻ ở độ tuổi này có thời gian hoạt động ngoài trời nhiều hơn và chế độ dinh dưỡng đa dạng hơn. Tuy nhiên, con số này vẫn phản ánh thực trạng đáng lo ngại khi gần một nửa số trẻ trong độ tuổi tiểu học không có đủ vitamin D để đảm bảo sự phát triển xương chắc khỏe.

Phân tích theo khu vực sinh sống cho thấy trẻ em ở đô thị có tỷ lệ thiếu vitamin D cao hơn (71,5%) so với trẻ em ở vùng nông thôn (65,1%). Nguyên nhân là do trẻ em ở thành phố có xu hướng ít tiếp xúc với ánh sáng mặt trời hơn, do lịch học dày đặc, môi trường sống nhiều nhà cao tầng hạn chế ánh nắng và thói quen che chắn quá mức khi ra ngoài. Ngược lại, trẻ em ở nông thôn có cơ hội vận động ngoài trời nhiều hơn, tuy nhiên tỷ lệ thiếu vitamin D vẫn ở mức cao, cho thấy chế độ ăn chưa đảm bảo cung cấp đủ vi chất cần thiết.

Chế độ dinh dưỡng cũng có tác động đáng kể đến tình trạng thiếu vitamin D. Kết quả khảo sát cho thấy 80,3% trẻ không uống sữa bổ sung vitamin D bị thiếu hụt vi chất này, cao hơn đáng kể so với những trẻ có thói quen uống sữa thường xuyên. Bên cạnh đó, 67,0% trẻ không ăn cá hoặc trứng thường xuyên cũng rơi vào nhóm thiếu vitamin D, cho thấy vai trò quan trọng của thực phẩm giàu vitamin D trong việc đảm bảo sự phát triển xương và hệ miễn dịch.

Thiếu vitamin D không chỉ ảnh hưởng đến sự phát triển thể chất mà còn tác động trực tiếp đến sức khỏe tổng thể của trẻ. Trong số các trẻ bị thiếu vitamin D nghiêm trọng, 41,7% có biểu hiện còi xương hoặc chậm phát triển chiều cao, cho thấy mối liên hệ trực tiếp giữa tình trạng thiếu hụt vi chất này và sự phát triển xương. Ngoài ra, 38,5% trẻ thiếu vitamin D mức độ nhẹ đến trung bình có tiền sử mắc bệnh hô hấp tái phát như viêm phổi, viêm phế quản hoặc cảm cúm nhiều lần trong vòng 6 tháng gần nhất. Cho thấy vai trò quan trọng của vitamin D đối với hệ miễn dịch, khi thiếu hụt có thể làm tăng nguy cơ nhiễm trùng đường hô hấp. Đáng chú ý, 22,6% trẻ bị thiếu vitamin D nghiêm trọng có dấu hiệu suy giảm miễn dịch, biểu hiện qua tình trạng dễ mắc bệnh nhiễm khuẩn, kéo dài thời gian hồi phục khi ốm và cơ thể thường xuyên mệt mỏi.

Từ những phân tích trên, có thể thấy tình trạng thiếu vitamin D ở trẻ em vẫn là một vấn đề đáng quan tâm, ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển chiều cao, cấu trúc xương và khả năng miễn dịch của trẻ. Nguyên nhân chính đến từ thiếu tiếp xúc với ánh nắng mặt trời (76,8%), chế độ ăn thiếu thực phẩm giàu vitamin D (58,3%) và thói quen che chắn quá mức khi ra ngoài (61,5%). Kết quả cho thấy sự cần thiết của các biện pháp can thiệp, bao gồm tăng cường bổ sung vitamin D qua chế độ ăn, khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động ngoài trời và nâng cao nhận thức của phụ huynh về tầm quan trọng của vitamin D đối với sự phát triển toàn diện của trẻ.

3. Ảnh hưởng của thiếu vitamin D đến sự phát triển xương

Vitamin D đóng vai trò quan trọng trong quá trình khoáng hóa xương thông qua việc điều hòa hấp thu canxi và phospho tại ruột, từ đó duy trì cấu trúc và độ bền vững của hệ xương. Khi thiếu vitamin D, sự hấp thu canxi bị suy giảm đáng kể, khiến cơ thể phải huy động canxi từ xương để duy trì nồng độ canxi trong máu. Quá trình này kéo dài có thể dẫn đến tình trạng mất khoáng xương, làm suy yếu cấu trúc xương và gây ra các bệnh lý nghiêm trọng như còi xương ở trẻ em, chậm phát triển chiều cao và tăng nguy cơ loãng xương trong tương lai.

Còi xương là một trong những hậu quả phổ biến nhất của thiếu vitamin D ở trẻ em. Đây là bệnh lý do suy giảm khoáng hóa sụn tăng trưởng, khiến xương trở nên mềm yếu, dễ biến dạng và kém phát triển. Trẻ mắc còi xương thường có các biểu hiện như chân vòng kiềng, biến dạng hộp sọ, đau xương và chậm biết đi. Kết quả nghiên cứu trên 500 trẻ cho thấy 41,7% trẻ bị thiếu vitamin D có dấu hiệu còi xương hoặc chậm phát triển chiều cao, khẳng định vai trò thiết yếu của vitamin D trong quá trình tăng trưởng hệ xương, đặc biệt trong giai đoạn đầu đời.

Ngoài còi xương, thiếu vitamin D còn ảnh hưởng đến tốc độ phát triển chiều cao của trẻ. Nghiên cứu của Martens et al. (2020) đã chỉ ra rằng trẻ em có nồng độ vitamin D thấp thường tăng trưởng chậm hơn so với trẻ có đủ vitamin D. Cơ chế của hiện tượng này liên quan đến vai trò của vitamin D trong việc kích thích sụn tăng trưởng hoạt động hiệu quả hơn, giúp xương dài ra và phát triển bình thường. Khi thiếu hụt vitamin D, sụn tăng trưởng không được khoáng hóa đầy đủ, dẫn đến giảm tốc độ phát triển xương, gây tình trạng thấp còi [5].

Một hệ lụy nghiêm trọng khác của thiếu vitamin D là nguy cơ loãng xương sớm. Trong giai đoạn phát triển, hệ xương của trẻ em không ngừng khoáng hóa để đạt được mật độ xương đỉnh khi trưởng thành. Nếu trong thời thơ ấu, trẻ không được cung cấp đủ vitamin D, mật độ xương đỉnh sẽ thấp hơn mức tối ưu, làm tăng nguy cơ loãng xương và gãy xương khi lớn tuổi. Pludowski et al. (2018) đã chỉ ra rằng những người có tiền sử thiếu vitamin D từ nhỏ có mật độ xương thấp hơn đáng kể so với nhóm có đủ vitamin D trong suốt quá trình phát triển [7].

Thiếu vitamin D còn có thể gây ra các biến dạng xương khác như gù lưng, vẹo cột sống và lệch tư thế. Khi cấu trúc xương suy yếu, áp lực từ trọng lượng cơ thể có thể gây biến dạng cột sống, ảnh hưởng đến dáng đi và khả năng vận động. Một số nghiên cứu đã ghi nhận mối liên hệ giữa thiếu vitamin D và nguy cơ biến dạng xương chậu, dẫn đến rối loạn vận động ở trẻ nhỏ.

Như vậy, thiếu vitamin D có ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển xương ở trẻ em, từ gây còi xương, chậm phát triển chiều cao đến làm suy giảm mật độ xương và tăng nguy cơ loãng xương sớm. Việc phòng ngừa tình trạng này thông qua chế độ dinh dưỡng hợp lý, tiếp xúc ánh nắng mặt trời đầy đủ và sử dụng các biện pháp bổ sung thích hợp là cần thiết để đảm bảo sự phát triển toàn diện cho trẻ.

4. Ảnh hưởng của thiếu vitamin D đến hệ miễn dịch

Vitamin D không chỉ đóng vai trò quan trọng trong quá trình khoáng hóa xương mà còn có tác động sâu rộng đến hệ miễn dịch. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng vitamin D có khả năng điều hòa cả hệ miễn dịch bẩm sinh và miễn dịch thích nghi, giúp cơ thể chống lại tác nhân gây bệnh, giảm nguy cơ nhiễm trùng và hạn chế sự phát triển của các bệnh lý tự miễn. Khi thiếu hụt vitamin D, hệ miễn dịch suy giảm chức năng, làm tăng nguy cơ mắc bệnh nhiễm khuẩn, đặc biệt là các bệnh đường hô hấp và rối loạn miễn dịch.

Ảnh hưởng đến miễn dịch bẩm sinh

Miễn dịch bẩm sinh là tuyến phòng thủ đầu tiên của cơ thể chống lại vi khuẩn, virus và các tác nhân gây bệnh khác. Vitamin D có vai trò quan trọng trong việc kích thích đại thực bào và bạch cầu trung tính – hai loại tế bào miễn dịch chủ chốt trong hệ miễn dịch bẩm sinh. Khi cơ thể có đủ vitamin D, các tế bào này tăng cường sản xuất cathelicidin và defensin, hai peptide kháng khuẩn có khả năng tiêu diệt vi khuẩn và ức chế sự nhân lên của virus.

Tuy nhiên, khi thiếu vitamin D, khả năng sản xuất các peptide này suy giảm, làm hệ miễn dịch kém hiệu quả hơn trong việc nhận diện và tiêu diệt mầm bệnh. Kết quả khảo sát trên 500 trẻ em cho thấy 38,5% trẻ thiếu vitamin D mức độ nhẹ đến trung bình có tiền sử mắc các bệnh hô hấp tái phát, bao gồm viêm phổi, viêm phế quản và cúm. Điều này cho thấy rằng thiếu vitamin D làm suy yếu hàng rào bảo vệ đầu tiên của cơ thể, khiến trẻ dễ mắc các bệnh nhiễm trùng hơn.

Ngoài ra, nghiên cứu của Martens et al. (2020) cũng ghi nhận rằng nồng độ vitamin D thấp có liên quan đến tỷ lệ mắc bệnh lao phổi cao hơn. Vitamin D có vai trò kích hoạt phản ứng miễn dịch chống lại vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis – tác nhân gây bệnh lao [5]. Khi thiếu hụt vitamin D, cơ thể trở nên dễ nhiễm khuẩn lao hơn và quá trình hồi phục sau khi mắc bệnh cũng kéo dài hơn.

Ảnh hưởng đến miễn dịch thích nghi

Bên cạnh hệ miễn dịch bẩm sinh, vitamin D cũng có ảnh hưởng quan trọng đến miễn dịch thích nghi, đặc biệt là đối với sự hoạt động của tế bào lympho T và lympho B. Vitamin D giúp điều hòa phản ứng miễn dịch của tế bào T, hạn chế tình trạng viêm quá mức và giảm nguy cơ mắc các bệnh tự miễn như tiểu đường type 1, viêm khớp dạng thấp và bệnh đa xơ cứng.

Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng thiếu vitamin D có thể làm tăng nguy cơ rối loạn miễn dịch. Pludowski et al. (2018) cho rằng trẻ em bị thiếu vitamin D có tỷ lệ mắc bệnh dị ứng, hen suyễn và các bệnh tự miễn cao hơn so với nhóm trẻ có đủ vitamin D [7]. Cơ chế của hiện tượng này liên quan đến vai trò điều hòa miễn dịch của vitamin D, khi thiếu hụt có thể dẫn đến mất cân bằng giữa các loại tế bào miễn dịch, làm cơ thể dễ bị kích thích bởi các yếu tố gây viêm.

Kết quả khảo sát trong nghiên cứu này cũng cho thấy 22,6% trẻ thiếu vitamin D nghiêm trọng có dấu hiệu suy giảm miễn dịch, biểu hiện qua tình trạng dễ mắc bệnh nhiễm khuẩn, thời gian hồi phục chậm và thường xuyên cảm thấy mệt mỏi. Điều này cho thấy mối liên hệ rõ ràng giữa tình trạng thiếu hụt vitamin D và khả năng bảo vệ cơ thể trước các tác nhân gây bệnh.

Tăng nguy cơ mắc bệnh hô hấp và nhiễm trùng

Thiếu vitamin D không chỉ làm suy giảm chức năng miễn dịch mà còn làm tăng nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng, đặc biệt là bệnh đường hô hấp. Vitamin D có khả năng kích thích sản xuất các protein kháng khuẩn trong phổi, giúp bảo vệ cơ thể khỏi virus và vi khuẩn gây viêm đường hô hấp. Khi thiếu hụt vitamin D, hàng rào bảo vệ này trở nên kém hiệu quả, làm tăng nguy cơ mắc các bệnh viêm phổi, viêm phế quản, hen suyễn và cúm.

Các nghiên cứu đã chứng minh rằng bổ sung vitamin D có thể giúp giảm nguy cơ nhiễm trùng đường hô hấp. Một nghiên cứu của Martineau et al. (2017) cho thấy rằng việc bổ sung vitamin D giúp giảm 12% nguy cơ mắc bệnh nhiễm trùng đường hô hấp cấp tính ở trẻ em [6]. Thể hiện vai trò của vitamin D trong việc duy trì sức khỏe hệ miễn dịch và giảm nguy cơ mắc bệnh do virus và vi khuẩn.

Hệ quả lâu dài của thiếu vitamin D đối với hệ miễn dịch

Nếu tình trạng thiếu vitamin D kéo dài trong nhiều năm, hệ miễn dịch của trẻ có thể bị suy yếu nghiêm trọng, làm tăng nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng mãn tính và rối loạn miễn dịch. Một số nghiên cứu cho thấy rằng trẻ em bị thiếu vitamin D trong giai đoạn đầu đời có nguy cơ cao hơn mắc bệnh tiểu đường type 1 và các bệnh viêm nhiễm mãn tính khi trưởng thành.

Thiếu vitamin D cũng có thể ảnh hưởng đến khả năng đáp ứng miễn dịch của cơ thể đối với vắc-xin. Nghiên cứu của Khoo et al. (2011) đã chỉ ra rằng trẻ em có mức vitamin D thấp có phản ứng miễn dịch yếu hơn sau khi tiêm chủng so với những trẻ có mức vitamin D đầy đủ [4], ảnh hưởng đến hiệu quả của các chương trình tiêm phòng, đặc biệt là đối với các bệnh truyền nhiễm như cúm, sởi và viêm gan B.

Thiếu vitamin D có ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ miễn dịch của trẻ em, làm suy giảm chức năng miễn dịch bẩm sinh và thích nghi, tăng nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng, đặc biệt là bệnh đường hô hấp, và làm gia tăng nguy cơ mắc các bệnh tự miễn. Việc đảm bảo cung cấp đủ vitamin D thông qua chế độ ăn uống, tiếp xúc ánh nắng mặt trời hợp lý và sử dụng thực phẩm bổ sung khi cần thiết là biện pháp quan trọng để duy trì hệ miễn dịch khỏe mạnh cho trẻ.

5. Kết luận

Thiếu vitamin D là một vấn đề nghiêm trọng ảnh hưởng đến sự phát triển xương và hệ miễn dịch của trẻ em. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng tình trạng thiếu hụt vi chất này có thể dẫn đến nhiều hậu quả tiêu cực như còi xương, chậm phát triển chiều cao, giảm mật độ xương và tăng nguy cơ loãng xương sớm. Đồng thời, thiếu vitamin D làm suy giảm chức năng miễn dịch, khiến trẻ dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, đặc biệt là các bệnh về đường hô hấp, và làm gia tăng nguy cơ mắc các bệnh tự miễn. Kết quả khảo sát thực tiễn cho thấy tỷ lệ thiếu vitamin D ở trẻ em vẫn ở mức cao, đặc biệt ở nhóm trẻ dưới 3 tuổi, trẻ sống tại khu vực đô thị và những trẻ có chế độ dinh dưỡng không đầy đủ. Nguyên nhân chủ yếu đến từ việc tiếp xúc ánh nắng mặt trời không đủ, chế độ ăn thiếu thực phẩm giàu vitamin D và thói quen che chắn quá mức của phụ huynh.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. 1.Aranow, C. (2011). Vitamin D and the immune system. Journal of Investigative Medicine, 59(6), 881–886. https://doi.org/10.2310/JIM.0b013e31821b8755
2. 2.Bouillon, R., Marcocci, C., Carmeliet, G., et al. (2019). Skeletal and extraskeletal actions of vitamin D: Current evidence and outstanding questions. Endocrine Reviews, 40(4), 1109–1151. https://doi.org/10.1210/er.2018-00126
3. 3.Holick, M. F. (2007). Vitamin D deficiency. New England Journal of Medicine, 357(3), 266–281. https://doi.org/10.1056/NEJMra070553
4. 4.Khoo, A. L., Chai, L. Y. A., Koenen, H. J., et al. (2011). Regulation of cytokine responses by seasonality of vitamin D status in healthy individuals. Clinical & Experimental Immunology, 164(1), 72–79. https://doi.org/10.1111/j.1365-2249.2010.04315.x
5. 5.Martens, P. J., Gysemans, C., Verstuyf, A., et al. (2020). Vitamin D’s effect on immune function. Nutrients, 12(5), 1248. https://doi.org/10.3390/nu12051248
6. 6.Martineau, A. R., Jolliffe, D. A., Hooper, R. L., et al. (2017). Vitamin D supplementation to prevent acute respiratory tract infections: Systematic review and meta-analysis of individual participant data. BMJ, 356, i6583. https://doi.org/10.1136/bmj.i6583
7. 7.Pludowski, P., Holick, M. F., Pilz, S., et al. (2018). Vitamin D effects on musculoskeletal health, immunity, autoimmunity, cardiovascular disease, cancer, fertility, pregnancy, dementia, and mortality: A review of recent evidence. Autoimmunity Reviews, 17(11), 1082–1088. https://doi.org/10.1016/j.autrev.2018.03.007
8. 8.Viện Dinh dưỡng Quốc gia Việt Nam (2021). Tình trạng thiếu hụt vi chất dinh dưỡng ở trẻ em tại Việt Nam – Báo cáo nghiên cứu.